Soy Cuba (1964)
Soy Cuba (1964) destaca-se non só pola súa ambición e expectativa, senón tamén polo seu longo e denso camiño de realización. Dirixido por Mikhail Kalatozov, premiado director soviético de orixe xeorxiana, gañador da Palme d’Or polo seu filme Letyat zhuravli (1957), considerado o inicio da nova onda do cinema soviético, que tivo outros integrantes como Grigori Chukhrai (Ballada o soldate, 1959) e Andrei Tarkovski (Ivanovo Detstvo, 1962).
O filme trátase da primeira gran produción posrevolucionaria realizada en solo cubano e recibiu total apoio do goberno, que desexaba fortalecer diversos sectores do país, incluído o cinema, e contou con enormes recursos financeiros soviéticos, así como cun respectábel equipo de profesionais de ambos os lados.
O filme está composto por catro contos, que non están relacionados, mais que enaltecen a realidade e a vontade dun país de loitar contra os opresores e así conquistar a tan desexada liberdade.
No primeiro conto, centrado na personaxe María (Luz María Collazo), que vive na periferia da Habana, está noiva de René (Jean Bouise), un froiteiro. El non sabe que María leva unha vida dobre e bastante infeliz como “Betty”, unha prostituta que traballa nun casino frecuentado por estadounidenses. Unha noite, o seu cliente pídelle coñecer o lugar onde vive, en vez de ir con ela ao seu propio cuarto. María lévao á súa casa.
Na mañá seguinte, el dálle algúns dólares e colle o seu ben máis prezado, o seu colar de crucifixo. Cando el está a piques de saír, René entra e ve a súa noiva avergoñada.
O estadounidense queda desorientado coa miseria que atopa no camiño de volta ao hotel. Noutras palabras, o obxecto relixioso que aparece neste episodio reviste significados, algúns deles políticos.
A fe e a “pureza” de María non resisten a forma do pecado, inclusive cando encarna a súa outra personalidade. A ambigüidade da construción do “lado Betty” revélase na euforia dos momentos de “estado hipnótico” da protagonista, o que expresa a maneira como Kalatozov comprendía a cultura cubana, aínda que non sexa un aspecto identitario endosado polo novo réxime.
Na segunda, coñecemos Pedro (José Gallardo), un pobre campesiño que recibe a noticia de que as súas terras foron vendidas a unha empresa americana.
A terceira, a máis política de todas, é sobre Enrique (Raúl García), un estudante que desexa a revolución, mais pensa que ninguén está facendo o suficiente para que iso aconteza, e decide resolver a situación por si mesmo. E o cuarto e último conto é sobre Mariano (Sergio Corrieri), un típico agricultor que rexeita os pedidos dun soldado revolucionario para unirse á guerra en curso.
O soldado apela á vontade de Mariano de ter unha vida mellor para os seus fillos, mais Mariano quere vivir en paz e insiste en que o soldado marche. Porén, os avións do goberno comezan a bombardear a área indiscriminadamente.
A pesar de que o filme posúe técnicas moi ousadas para a época, como alucinantes movementos de cámara, virtuosas composicións fotográficas e planos, e unha estrutura narrativa pouco convencional, así como unha estética e mise-en-scène moi experimentais, o filme non foi ben recibido polo público e pola crítica en ambos países, o que evidenciou unha nítida diverxencia entre a concepción de arte revolucionaria e a comprensión sobre a linguaxe cinematográfica.
Aínda que estivo pouco tempo en cartel, o filme permaneceu no ostracismo ata o inicio dos anos 90, cando foi “redescuberto” e presentado nun festival de cinema nos EUA.
En consecuencia, a obra chamou a atención de dous grandes directores do cinema mundial, Scorsese e Coppola, que, impresionados coa magnitude da obra, decidiron investir na súa restauración e posterior lanzamento comercial. Ou sexa, o filme alcanzou un público moito maior, gañando o status de cult, aínda que as múltiples recepcións, en diferentes momentos históricos, viñesen de encontro cos intereses e preocupacións da época.
Soy Cuba inscríbese nunha perspectiva que rompe co tradicional cinema burgués. A indignación do pobo cubano está relacionada coa súa identidade como nación a través deste tipo de cinema.
Na propia Rusia, a lectura comprometida redundaría na neglixencia da súa dimensión abertamente poética, creada polas estruturas de percepción propias do momento histórico tratado no filme. Aquí temos unha discusión clásica da estética da realidade social do cinema denominado político.
A experimentación formal resultou na non adhesión por parte do gran público, o que explicaría o seu longo hiato. O que está en xogo non é o reflexo da realidade, senón a mediación, a través dos recursos cinematográficos, dun espazo estético relativamente autónomo e coas súas propias leis de movemento.
Así, o filme Soy Cuba é unha utopía que se recrea sen un líder a quen servir, mais cos incontábeis suxeitos dispostos a manexalo como bandeira. Isto é, as preguntas colocadas ao seu propio tempo —así como a forma en que as respondeu— non poderían estar máis á orde do día.